Türkiye'de sporun diğer branşlarında olduğu gibi futbolda da tarih yazımında anılmayan isimler vardır. Değersiz görülerek ihmal edilen yahut zararlı bulunarak yok sayılan bu isimlerin arasında Ermeni oyuncu, antrenör ve kulüp isimleri azımsanmayacak bir yer tutar. Bu yazı dizisi ile bu ihmal ya da yok saymanın nedenlerini bir tarafa bırakıp deyim yerindeyse kitabın ortasından, Ermeni futbolunu anlatmakla işe koyuldum. İcap ettiği üzere Osmanlı'dan, İstanbul'da kurulan ve ilk Ermeni takımı olarak bilinen Baltalimanı Takımı ile başlayıp, Ermenistan'da son iki yılın şampiyonu Alashkert (Eleşkirt)'e kadar uzandım.

Osmanlı devleti 1800’lü yılların sonlarına doğru Tanzimat hareketi ile birlikte birçok alanda olduğu gibi sporda da yenileşmeye gider. Tanzimat hareketi ile başlayan siyasal gelişmelere sosyal değişimler de eklendi ve spor branşlarına yeni disiplinler gelmeye başladı. Osmanlı spor yapısı güreş, okçuluk, binicilik, cirit gibi dallardan oluşuyordu. Tanzimat sonrası, bu spor dallarının üzerine eskrim, izcilik, jimnastik, avcılık, atıcılık gibi beden terbiyesine dayalı spor dalları eklendi.

1900’lü yıllara ayak basıldığında ise futbol, neredeyse tüm kurallarına kavuşmuştu. İngilizler, ticari amaçlarla geldiği Osmanlı topraklarına sosyal hayattaki eğlencelerini de getiriyorlardı. İngilizler, İzmir, İstanbul ve Selanik gibi büyük kentlere yerleşirken azınlıklarla aralarında oynadıkları futbol karşılaşmaları büyük ilgi çekmeye başlayacaktı. 1901’de, James Lafontaine ve Horatio Armitage’ın girişimleriyle İstanbul Futbol Ligi kuruldu. Sonraki yıllarda Kadıköy, Rumeli, Pazar ligi gibi örgütlenmelere gidildi. Dönemin idari yapısı ise Türklerin bir araya gelip futbol oynamasını yasaklıyordu.

Bu dönemde özellikle Ermeni kulüplerinin imparatorluğun başkentindeki çeşitli semtlerinde faaliyetlere başladıklarını, kurulan liglerde yer aldıklarını turnuvalara katıldıklarını görüyoruz. Hepsinin kendine has formaları, logoları vardı. Her karşılaşma sonrasında resim çektirilir, futbol toplarının üzerine kendi takımlarının adlarını yazar ve hangi yıla ait olduğu mutlaka not düşülürdü.

“BALTALİMANI FUTBOL KULÜBÜ”

Bu kulüpler arasında 1905 yılında Savarş Krisyan’ın kurduğu “Baltalimanı Futbol Kulübü” İstanbul’da kurulan ilk Ermeni kulübü olarak gösterilir. Genelde Robert Koleji öğrencileri, Rumelihisarlı ve Boyacıköylü Ermeni gençlerinden oluşan Baltalimanı takımı, futbolun yayılmasında öncülük eder.

Bu tarihlerde kulübe bir rakip gerekecektir ve aynı dönemlerde “Santral” Baltalimanı’nın ilk rakiplerinden biri olacaktır. Vahan Çeraz İngiltere’deki tahsili sonrası bir futbol topunu da beraberinde getirecektir. Getronagan Okulu’ndaki arkadaşlarına top oynamasını kuralları ile birlikte öğretecek, ardından adını okulun adının Fransızcasından alan Santral (Galata) takımı sahalara çıkacaktır.

BALTALİMANI’NDAN 5 YİYİNCE GALATASARAY FORMAYI DEĞİŞTİRİR

O tarihlerde Galatasaray ile de karşılaşan Baltalimanı karşılamayı 5-0 kazanır. Galatasaray’ın o yıllarda forma renkleri sarı ile siyaha kaçan koyulukta bir laciverttir. Baltalimanı maçının ardından, uğur getirmediğine inanılarak bu formalar değiştirilir. Galatasaraylı futbolcular ‘vişneye çalan, koyuca, bir kırmızı ve tok bir sarıdan’ oluşan maç formlarını ilk kez bu maçın ardından kullanmaya başlarlar.

1911-12 yılının Rumeli Ligi fikstürüne baktığımızda ise, Araks A-B, Ardavazt, Ardziv B, Sahakyan ve Makriköy takımlarını görüyoruz. Bu takımların dışında, Sasun (Balat), Ahoranyan (Beşiktaş), Mıhitaryan (Kadıköy), Proti (Kınalıada), Ardavazr (Kuruçeşme), Dork, Ardziv, Gligya (Kumkapı), Joğovortayin (Makriköy – Bakırköy), Ararat (Nişantaşı) , Nor Tıbrots (Pangaltı), Araks, Eseyan, Marmnamarzagan (Pera), Mabak (Şişli) ve Raffi (Üsküdar) takımlarının isimlerine de rastlıyoruz.

Bu takımlar arasında Dork kulübü için ayrı bir parantez açmak gerekir zira Fenerbahçe’nin unutulmaz kalecilerinden Karnik Arslanyan tarafından kurulmuştur (1908). İstanbul’un çeşitli semtlerinde oturan genellikle Kumkapılı Ermeni gençlerinin oluşturduğu kulübün başkanlığını da yine Arslanyan üstlenmiştir.

Spor sadece büyük kentlerde yapılmıyordu. Anadolu’nun çeşitli kentlerinde de sporun gerekliliği biliniyor, kurulan kulüplerde çeşitli dallarda faaliyet gösteriliyordu.

1900’de İzmir’de Armenia ve Vaspuragan adında iki Ermeni takımı kurulmuştu. Van’da “Vahakn” isimli bir idman birliği kurulmuştu. Ardından “Vaspuragan Futbol Takımı” kurulacaktı. Sivas’ta da 1911 yılında “Bartev” isminde bir dernek kurulur. Dernek haftada bir gün futbol maçları organize eder. “Bartev”in ardından “Varaztadyan” takımı kurulur, böylece karşılıklı maçlar yapılmaya başlanır. Tabi futboldan ziyade beden eğitimine ağırlık verilir, ilk beden eğitiminin başladığı bölgelerden biri Erzurum’dur. Erzurum’da Yeridasartneru Marmnamarzagan Agump (Genç jimnastikçiler Birliği kurulacaktı). Urfa’da Getronagan Okulu öğrencileri 1912 Haziran’ında, beden eğitimi öğretmeni Hagop Serigyan’ın idaresinde ilk beden eğitimi gösterilerini yapmıştı. 1911 yılında Erzincan’da ilk çocuk kulübü kurulacaktı. Bir yıl sonra “Jayr” jimnastik kulübü faaliyete geçiyordu. Trabzon’daki “Arziv Derneği” daha sonraki yıllarda yapılanacak ve “Şarjum” adı ile bir takım niteliğini kazanacaktı. Samsun’da Gaydzak, Konya’da Masyats, Kayseri’de Ardziv, Harput’ta Şavarşyan, Dörtyol ‘da Sisvan, Adapazarı’nda Taşnaksutyun, Antep’te Hamazasp Anadolu’da kurulan isimlerine rastladığımız diğer takımlardır.

1915 İLE BİRLİKTE SON BULUR

Ne var ki bütün bu spor faaliyetleri 1915 ile birlikte son bulacaktır. Baltalimanı takımını kuran, Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde yayımlanan ilk spor dergisi olan ve büyük bir ilgi gören Marmnamarz’ı (Beden Eğitimi) hayata geçiren Şavarş Krisyan 24 Nisan 1915’te Ermeni aydınlarıyla birlikte tutuklandı ve bir süre hapiste tutulduktan sonra öldürüldü.

1918’de Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasının ardından spor faaliyetleri yeniden başlar. Osmanlı sınırları içerisinde Ermeniler için spor sadece İstanbul da yapılabilecektir. Anadolu’da spor yapacak Ermeni bir nüfus zaten kalmamıştır.

Anadolu’dan Sovyet Ermenistan’ına kaçan büyük bir nüfus ise yeniden toparlanacak ve futbolla ilişkisini yeniden tazeleyecektir. Geçmişte ve bugün Ermenistan’da mücadele eden spor kulüplerinin isimlerine baktığımızda oldukça tanıdık gelecektir FC Alashkert, Ararat, Kilikya, Fc Malatia...

***

Bir sonraki yazı:

SSCB Şampiyonu Efsane FA Ararat Yerevan, Ağrı Eleşkirt’ten, Ararat Alashkert’e

***

Kaynakça:

Osmanlıdan günümüze Ermeni-Rum - Musevi Kulüpleri ve sporcuları, Gençlik ve Spor bakanlığı Yayınları, Aram Kuran – Ergun Hiçyılmaz

Osmanlının Melekleri, 1. Cilt, İletişim Yayınları - Mehmet Yüce