Dersim’de Kanlı Süreçten Çok Kanlı Sürece

Derlediğim günlüğün transkribini yapan Desimli Memed (Mehmet Yıldırım)'ın anısına…

1930’ların ilk yarısında yayınlanan resmi belgelere göre Dersim’de bir “İsyan” yoktu ama bir “Sorun” vardı. Yetkililerin farklı tarihlerde hazırladıkları raporlar sonuç olarak bir “Sorun” olduğunu ve bunun çözümü için devletin Dersim’e girmesi gerektiği noktasında birleşiyorlardı. Bütün bu raporlar Dersim meselesi konusunda sert tutumuyla bilinen dönemin İçişleri Bakanı Şükrü Kaya'nın isteği üzerine “Dersim” adlı bir kitapçıkta toplanmıştı.

Özetle 1930’lu yılların Cumhuriyet yönetimi açısından en önemli iç gerilim hususları, ulusun inşası için dil birliğini sağlama projeleri bu bağlamda Kürt isyanları ve “Temizlenmesi gereken” bir sorun olarak Dersim meselesiydi. Bu son mesele 1930’lu yılların ortalarından itibaren sık sık ifade edildiği gibi siyasal iktidarın öncelikleri arasındaydı.

Böylelikle de Dersim 1930’lu yıllar boyunca hükümetlerin adeta değişmez gündemini oluşturmuş, Dersim’e ilişkin olarak arka arkaya hazırlanan raporlardan sonra 1935 yılında çıkarılan Tunceli Kanunu ile Tunceli ili kurulmuş ve böylelikle de olağanüstü yetkilerle donatılmış Dördüncü Genel Müfettişliğe General Abdullah Alpdoğan atanmıştı.

Türk etnisitesinin ve dilinin önemini vurgulayan politikanın bir örneği kuşkusuz 1934 yılında çıkarılan 2510 sayılı iskan yasasıydı. Yasa açıkça Kürtlere göndermede bulunmasa da, “Türk kültürüne bağlı olmayanlar” diyerek Kürtleri ve Arapları işaret etmekteydi. Bir milletvekilinin ifadesiyle yasa, bir tek lisan konuşan, aynı düşünen ve hisseden bir memleket yaratmayı amaçlıyordu.

Başkanlık Cumhuriyet Arşivi’nde erişilen bir belge [1]Başvekil İsmet İnönü’nün 1935 yılında Şark seyahat raporunun Dersim’e ait kısmını içermektedir. Rapor, Dersimde yapılacakları adım adım tarif etmiştir.

Başvekil İsmet İnönü’nün bu Şark seyahat raporunun Dersim’e ait kısmı, Şark Islahat Planı’nın bir benzeridir. Çünkü Şark Islahat Planı da öz olarak Dersim’in ıslahına bir program halinde tevessül edilecek, program, hazırlık, silahtan arındırma ve iskan safhalarını içermekteydi [2]

Dersim’in ıslahına bir program halinde tevessül edilecek programa, hazırlığa, silahtan arındırmaya ve iskan safhalarına CHP tarafından yayınlanan On Beşinci Yıl Kitabı adlı eserin yanısıra, İsmail Beşikçi, Faik Bulut ve çeşitli araştırmacılar da eserlerinde değinmişlerdir [3]

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde erişilen belge de, Dersim’in ıslahına bir program halinde tevessül edilecek, program, hazırlık, silahtan arındırma ve gerekirse iskan safhalarını içermektedir.

Bu belgeye göre hazırlık ve silahsızlanma 3 yılda olacaktır.

Dersim Vilayeti yeni usulde teşkil edilecek, muvazzaf bir kolordu kumandanı Vali ve üniformalı muvazzaf zabitler kaza kaymakamları olacak, Kaza memurlarından hiçbiri yerli (Kürt) olmayacak, bulundukça mütekait zabitler tali memuriyetlere tayin olunacak, ilbaylık dairesi, bir K. O. karargahı gibi ancak maksada elverişli olarak teşkil olunacak, asayiş, yol, maliye, ekonomi, adliye, kültür, sağlık şubeleri olacaktır.

İdama kadar infaz İlbaylıkta bitecek, Adliye usulü basit hususi ve kesin olacak, İlbaylığın muhakeme etmek üzere Dersim haricinden istediği yerli alakalıları veya yatakları İlbaylığa göndermeye Devlet teşkilatı mecbur olacak, kasaların teşkilatı ihtiyaca ve bu esasa göre yapılacak, İlbaylığın emrinde asgari 7 seyyar Jandarma taburu bulunacak, sabit Jandarması ayrı olacak, İlbaylığa yardım etmek Genel İspekterlerin görevi olacak ve İlbaylık bu teşkilatı ile İdareyi alacaktır.

Devamla 1935 ve 1936'da yolları ve karakolları yaptıracak, 1937 baharına kadar hazır olursa mürettep ve seferber 2 F. kuvvet İlbaylığının emrine 1937 ilkbaharında verilecek, süratle bütün Dersim silahtan arındıralacak, İlbaylığın o zamana kadar tedkiki sonucunda kuvvetle yapılmasını tasavvur ettiği, Hükümete bildirdiği icraat da yapılacak, bundan sonra Dersim'e verilecek şeklin süreci başlıyacaktır.

Bütün bu tasavvurlar gizlidir.

İlbaylık yol, orman işletme, çabuk ve kesin adalet gibi kuvvetli bir idare ile işe başlıyacak, İlbaylığın lüzum göstereceği diğer ihtiyaçlarını temin etmek ve eğer Dersimliler düşünülen zamandan önce harekete kalkarlarsa programın tacilen tatbik edilmesi zorunludur.

Bu tasavvurları İcra Vekilleri ve Genelkurmay Başkanı ile Kamutay Başkanından başka yalnız İlbay ve iki Genel İspekter ve 3. Ordu Müfettişi şahsen bileceklerdir. Maiyet memurları bilmiyeceklerdir.

Dersim’de harekat rapor doğrultusunda harekat devam eder. başvekil değişse de program değişmez. Zira 1937 yılının Eylülünde önemli bir olay gerçekleşmiş. Dersim’de her şeyin iyi gittiğini Mecliste açıklayan İnönü görevden alınmıştır.

Şükrü Aslan, “Neden İnönü Değil, Niçin Bayar?!” başlıklı makalesinde (4) 1937 yılının Eylül ayında Başbakan İsmet İnönü’nün bir buçuk ay süreyle izne ayrılması olayını ve sonrasında yaşanan gelişmeleri ayrıntılı olarak inceler:

1937 yılının Eylül ayı sonuna doğru yerel gazetelerin manşetleri kamuoyunu şoke edecek bir haberi içerir. Bu habere göre, Atatürk’ün yakın arkadaşı ve Cumhuriyetin kuruluşu sürecinde sürekli birlikte çalışmış ve neredeyse isimleri bir arada anılır olmuş olan İsmet İnönü başvekillikten ayrılmış ve yerine İktisat vekili Celal Bayar getirilmişti.

25 Ekim 1937’de başvekillikten kesin olarak istifa ettiği ve yerine Celal Bayar’ın başvekilliğe asaleten atandığı yönündeki resmi duyuru olayın bilinmeyen bir arka planı olduğu kuşkularını iyice güçlendirecekti.

Dersim’de kanlı dönem bitmiş, çok kanlı süreç başlamıştır…

Burada kısaca da olsa 4 Eylül 1938 tarihli Ulus Gazetesi’nde yayınlanan 1-3-1936’dan bugüne kadar yapılan inşaata değinmekte yarar var. (5)

Görüldüğü gibi inşaatta kışlalara, karakollara, subay ve memur evlerine, okula, mutfaka ve ahıra yer verilmiştir.

“Dersim’i itaate alan iki kuvvet: Asker ve beton” başlığı her şeyi özetlemektedir esasen.