Hemşin muhabbetine davet var

Şair Sezai Sarıoğlu’nun uzun zamandır sürdürdüğü Nehir Muhabbetler’in bu Pazar konukları Hemşinliler ve Hemşin dostları…

Muhabbetle ilgili Sezai Sarıoğlu’nun yazısı ile konuklardan Vova’nın solisti Hikmet Akçiçek’in Hemşinlileri anlattığı yazısı aşağıda:

DİLİN ÖNE EĞİLMESİN

“Hangi dilde ağlayacağımı bile şaşırırdım çoğu kez/ Yabancı da değil çeviri bir hayattı yaşadığım/ Anadilim başkaydı, anavatanım başka/ Ben derseniz bambaşka…” (Mehmet Yaşın/Kıbrıs)

Pazar günü yapacağımız Hemşin muhabbeti egemenlerin ve resmi tarihin bölünme paranoyasıyla gerekçelendirdiği "dil" meselesini ve "dil korkusu"nu getiriyor akla. Kavimlerin ve dillerin tarihsel oluşumlar olduğunu, dillerin devletlerden uzun sürdüğünü bilmek için dilci olmak gerekmez. Dil öyle bir anlamlar dünyasıdır ki, git git bitmez. Dünya ve Anadolu devletlerin siyaset zoruyla öldürdüğü dillerin diller mezarlığına dönüşmüşse düşünmek gerek. Kalan dilleri yaşatmanın yolu bulunmaz ise, devletlere rağmen devletlerden kaçırılıp kurtarılan, ölü ele geçirilmeyen dillerin de zaman içinde asmilasyona dayanamayıp "eceliyle" öleceği kesin...

Hal böyle olunca, dillerine, kültürlerine kayıtlı halkların asimilasyonu reddetmelerinden doğal ne olabilir? Ne var ki dillerini konuşmak isteyenlerin dillerini taşlayan şairleri, başka dili konuşanların dillerine tcetvellerini vuranları gördükçe "dilimden" utanıyorum… Varlık nedenleri dilde yangınlar çıkarmak olan şairlerin "dil korkusu"na ne demeli? Başka dillerin önündeki tüm engellerin kaldırılmasına "Türkçe neyinize yetmiyor!" diyenler varsa ve ayıptır söylemesi bunların bazıları "sosyalist!" iseler "bir devrim nedeni daha!" demek gerekir. Her kim şair veya sosyalist ise ya da sosyalist şair ise ve dillerin özgürlüğünü savunmuyorsa, başımıza daha çok devlet yağacak demektir. Meğer insanların bilinçaltlarında ne kadar devlet ve ordu varmış da heberimiz yokmuş! Oysa şairler, sabahtan akşama dünyayı dinler ve bilmediği dilleri de duyarak, konuşarak yazarlar. Dilin, dillerin kalplerini kıranlar, beddualarını ve âh’larını alanlar, dillerin ocağına incir dikenler unutulmamalı. Yıllar sonra gömüldüğü yerden çıkarılan, parlatılan dillere sahip çıkmak kavram olarak değil gerçek insan olmanın koşuludur. Dilde zorla iskân kabul edilemez. Başkalarının arsasına ev de dil de yapılamaz. Kavimler dillerinden öldürülünce dilin taşıdığı kültür de yok olur.

Türkçe'nin ezel ve ebetliğini diğer dillerin faniliğini savunarak milliyetçilik-ırkçılık yapanlara "dilin neresinden dönersen kârdır" demekten başka çare yok. Diğer dilleri Türkçe ile azarlayanların gerçekte dilsiz, olduğunu söylemeliyim. Bir insanın, bir kavmin dilini zorla söküp bir başka dil takmak, dil cinayetidir ve insanlık suçu olarak yargılanmalıdır.

Dillerin dillerle savaşlarının bittiği, dilin dili yenmediği, dilin dile devlet olamadığı, dillerin birbirlerinden harf alıp harf verdiği, anlam alıp anlam verdiği bir dünyada insandan ve insanlıktan söz edebiliriz.

Devletlerin dillere ettiklerine inanmayanlar için ne diyebilirim ki? Dile sor en iyisi dilini kanatmadan, desem... Diline bak, dillere bak anlarsın, desem ve eklesem: Dilin öne eğilmesin, dilleriniz öne eğilmesin...

Tarih : 18 ARALIK PAZAR (2011)

Saat : 18.00

Mekan : LİVANE

(Osmanağa Mahallesi, Osmancık Sokak, No: 11, Kadıköy/ 0216 414 40 96)

(www.nehirmuhabbetler.blogcu.com)

HEMŞİNLİLER

Ülkemizde; Rize'nin Hemşin, Çamlıhemşin ilçeleri, Çayeli, Pazar, Ardeşen ve Fındıklı ilçelerinin iç kesimleri, Artvin’in Hopa ve Borçka ilçeleri ile Hopa’dan Düzce-Adapazarı civarına göçen insanların bir kısmı ve ülkemiz dışında; Rusya’nın Krasnodor ve Soçi kentleri ile Abhazya'nın Sukhumi kentlerinde yaşayan insanların bir kesimi kendilerine Hemşinli (Hamşetsi-Homşetsi) diyor.

Doğu Hemşinlileri olarak ifade edilen Hopa ve Borçka Hemşinlileri (Adapazarı-Düzce Hemşinlileri dahil) ile Kuzey Hemşinlileri olarak ifade edilen Krasnodor-Soçi-Sukhumi Hemşinlileri Hemşince (Hamşesnag-Hamşestag) dedikleri Ermenice'nin bir lehçesi bir dili konuşuyorlar.

Batı Hemşinlileri olarak ifade edilen Rize'nin çeşitli ilçelerindeki Hemşinliler ise içinde Ermenice kelimelerin de yer aldığı kendine özgü bir şive ile Türkçe konuşuyorlar. Doğu veBatı Hemşinlileri Müslüman, Kuzey Hemşinlilleri ise Hıristiyan'dırlar. Hemşin tarihinin belli bir bölümü hakkında genel bir mutabakat vardır. Hemşinliler'in ataları Amatuniler (Amad-uni) Arap baskınlarından dolayı beyleri Hamam Amatuni (Amadouni) liderliğinde bugün Ermenistan sınırları içindeki merkezi Osakan kalesi olan Ayrarat eyaletinin Aragatsotin ve Kotayk bölgelerinden göçerek Kol (Göle), Tayk (Oltu-Narman) üzerinden Çoruh nehrini geçerek bugünkü Hemşin-Çamlıhemşin bölgesine yerleşmişlerdir. Amatunilerin bu göçünün hangi tarihte gerçekleştiği ve bu tarihten öncesi hakkında tarihçiler farklı tezler savunmakta ve farklı kaynaklara başvurmaktadırlar.

Hemşinlilerin Türk kökenli bir halk olduklarını savunan Prof.Fahrettin Kirzioğlu kaynak olarak Muştaki Çangılı Kilise papazı Mamikonlu Hohannes’in kronikini ve Rene Grousset ile Movses Khorenats’iyi esas almaktadır. Buna göre; Hemşinlilerin ataları Amatuniler; M.Ö. 250 li yıllarda Horasan’dan Hamadana gelen, sonra oradan getirilip MS 110 lu yıllarda merkezi Osaga kalesi olan Gökçegöl(Sevan gölü)-Alagez(Aragats) dağı arasina yerleştirilen, Hamadan'dan gelmiş olmaları dolayısıyla 'Amad-uniler' adiyla anılan ve MS 300’lu yıllarda Hıristiyanlığı benimseyen daha sonara da MS 626 yılında beyleri Hamam Amatuni liderliğinde Göle ve Oltu-Narman üzerinden Çoruh nehrini geçerek bugünkü Hemşin-Çamlıhemşin bölgesine yerleşen bir Türk boyudur.

Hemşinlilerin Ermeni kökenli bir halk olduklarını savunan tarihçi Levon Haçikyan Türkçeye çevrilen Hemşin Gizemi adlı kitabında rahip Gevond’un kronikine ve N. Adontz’a dayandırmaktadır tezini. Buna göre; Hemşinlilerin ataları Amatuniler; Vangölü-Urumiye gölü arasındaki Vaspuragan bölgesinin bugünkü Doğubayazıt-Gürbulak sınır kapısına 15 km mesafede olan Maku bölgesini de içine alan Kuzey Vaspuragan kesiminde Artaz adlı yerden, merkezi Osaga kalesi olan bugünkü Ermenistan sınırları içindeki Ayrarat eyaletinin Aragatsotin ve Kotayk bölgelerine gelmiş, oradan da MS 780 li yıllarda beyleri Hamam Amatuni liderliğinde Göle ve Oltu-Narman üzerinden çoruh nehrini geçerek bugünkü Hemşin bölgesine yerleşmişlerdir. Amadouniler önemli bir Ermeni boyudur ve Amadouni Prensliği de önemli bir Ermeni prensliğidir.

Bu iki tez dışında bazı çalışmalarda Hemşinlilerin Arşaklı-Part kalıntısı bir millet olduğu tezi de ileri sürülmektedir. Hemşinliler 14. Yüzyıla kadar Hemşin’de kendi beylikleri altında Gregoryen Hıristiyan olarak yaşamışlar bir bölümü Osmanlı zamanında İslâmlaştırılmıştır. Hemşinlilerin İslâmlaşmayı reddeden bölümü önce Ordu, Samsun civarlarına, daha sonra da Karadenizin karşı kıyısına bugünkü Rusya ve Abhazya’da bulunan Soçi-Krasnodar-Sukhumi bölgelerine göçmüşler veya tehcir edilmişlerdir. Hopa Hemşinlileri de 17-18. Yüz yıllarda Hemşin’den Hopa’ya gelmişlerdir. Hopa Hemşinlilerinin Batum tarafında kalan küçük bir kolu 1940’lı yıllarda Stalin tarafından Kazakistan’a sürülmüşlerdir. 1990‘lı yıllarda bu Hemşinlilerin bir kısmı Krasnodar civarına dönmüşlerdir.

Bu tarihsel anlatımlardan Hırıstiyan veya Müslüman olsun bugün yaşayan Hemşinlilerin tamamının 626/780’li yıllarda Hemşine yerleşen Amatunilerin torunları olduklarını kabul etsek bile (doğaldır ki tarihte de, bugün de, o coğrafyada yaşayıp Amatunilerin soyundan gelmeyenler de vardır- belki kendisini coğrafi olarak bir yerden olmak anlamında değil de komşuları Laz ve Gürcü’lerden farklı bir aidiyet anlamında Hemşinli olarak ifade edenler Amatunilerin soyundan varsayılabilir ) tıpkı bugün sorulan Hemşinliler etnik olarak Türk müdür? Ermeni midir? Veya tarihe mal olmuş başka bir halkın kalıntısı mıdır? sorusunun ataları Amatuniler için de geçerli olduğu görülmektedir. Hay Poşalar ve Hay Rumlar da halklar, diller ve kültürler arasındaki bu tür geçişmelere birer örnektir.

Bize göre ise önemli olan; Hemşinlilerin etnik olarak Ermeni, Türk, Part veya artık tarihe mal olmuş hangi halkın torunları olduklarından çok, bir bütün olarak, Hemşin kültürünün ve bu arada lokal olarak Hopa Hemşinlilerinin konuştuğu Hemşince'nin diğer bir çok kültür ve dille birlikte yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olması, Hırıstiyan Hemşinlilerde ise Ermenice eğitim dolayısıyla dilin kaybolma tehlikesi söz konusu olmasa da Hemşin coğrafyasından ve o coğrafyanın etkilerinden uzaklık, Ermenilerle kültürel aynılaşma ve şimdi bulundukları ülkelerin dil ve kültürlerininin etkisi dolayısıyla özgün Hemşin kültürünün yok olma tehlikesi altında olmasıdır.

Tarihte yaşanan acıları görmemezlikten gelmemek kaydıyla bırakalım tarihçiler Hemşinliler’in Türk kökenli mi Ermeni kökenli mi olduğu konusunda araştırmalarını sürdüredursunlar. Gerçek olan şu ki; belki de ta M.Ö. 250 yıllarından beri Ermeniler ve Türkler bu coğrafyada diğer halklarla da birlikte iç içe yaşamışlar, kimi zaman Türkler bir beylik olarak Ermeni Krallıklarına bağlı yaşamışlar, kimi zaman Ermeniler Türklerin egemenliğinde, kimi zaman da her ikisi de başka bir imparatorluğun egemenliğinde. Günümüzde ise; Türkiye’de yaşayan Hemşinlilerin büyük çoğunluğu Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmanın ötesinde kendilerini etnik köken olarak da Türk kabul etmekte, ama öte yandan da dilleri ve çeşitli ritüelleri ve kutlamalarıyla Ermeni kültür ve uygarlığından da izler taşımaktadırlar. Türkiye dışındaki Hemşinliler ise, Türk kültürünün ve dilinin önemli izlerini taşımakla birlikte kendilerini etnik, dini ve kültürel olarak Ermeni ulusunun bir parçası kabul ediyorlar. Sonuç olarak Amatunilerin torunları Hemşinliler için şunu diyebiliriz: Hemşinliler hem Ermeni, hem Türk ama ne sadece Ermeni ne de sadece Türktürler. Ulusların tarihsel süreç içinde değişip dönüşerek oluştuğunu varsaydığımızda belki de Türkiye’deki Hemşinlilere sadece Hemşinli (Hamşetsi) demek ne Ermenilerle ne de Türklerle aynılaştırmamak en doğrusu. Zaten Hemşinliler bu öznel durumlarıyla sanki ayrılıkların değil de birlikteliğin altını çiziyorlar ve aynı coğrafyayı paylaşan bu iki halkın iç içe geçmişliğinin günümüzdeki tipik bir örneğini oluşturuyorlar.

Hemşinlilerle ilgili bu özet yazıyı bitirirken Türkiye’deki Hemşinlilerin yakın tarihe kadar çoğunlukla tarım ve hayvancılıkla uğraştıklarını, yaylacılığın Hemşin kültürünün önemli bir parçası olduğunu, kentleşme ile birlikte özellikle Doğu Hemşinlileri'nde hayvancılığın yerini nakliyeciliğin aldığını, Batı Hemşinlileri'nde ise Osmanlı döneminden beri Rusya'nın çeşitli bölgeleriyle ilişki dolayısıyla fırıncılık ve pastacılığın yaygın olduğunu, Doğu Hemşinlileri'nde müzikte temel enstüman olarak şimşirden yapılmış altı delikli dilli kaval kullanılırken, Batı Hemşinlileri'nde tulumun ana enstrüman olduğunu, ilginçtir Doğu Hemşinlileri'nde dilin korunmasına rağmen “Hopa Hemşin” horonu dışında folklor ve kültüre ilişkin izler daha silikken, Batı Hemşinliler'de ise horon ve ezgi çeşitliliğinin ve vartevor tarzı geleneksel şenlik ve kutlamaların halen devam ettiğini, velhasılı Hemşinlilerin de ne bir eksik ne bir fazla ülkemiz ve dünyanın diğer halkları gibi yaşayıp gittiklerini ve de dilleri, kültürleri, gelenek ve görenekleri ile Hemşinli kimlikleriyle yaşamanın en doğal hakları olduğunu vurgulamak gerek.

Hikmet Akçiçek