Son birkaç yıldır, yazar ve çevirmenlerin mevcut koşullar altında varlıklarını nasıl sürdürecekleri meselesine kafa yoruyorum. Gündem bu kadar sert ve hayati konularla doluyken benzeri kaygıları taşıyıp bu meseleyle ilgilenecek kaç kişi vardır bilemem; ama kültürel hayatın "bekası" için kısa vadede umut verici gelişmelerin ortaya çıkması gerektiğinden hiç kuşkum yok. Aksi taktirde yazarak/çeviri yaparak hayatını kazanmaya çalışan insanların önemli bölümü, sistemden kopmaya başlayacak. Bu şartlar altında yeni yazar ve çevirmenlerin ortaya çıkmasının ne kadar zor olduğundan söz etmiyorum bile.
Yayıncılık Türkiye'de hiçbir zaman dikensiz gül bahçesi olmadı. On yıllardır ne zaman bu konu açılsa, kâğıt fiyatlarının ve matbaa maliyetlerinin yüksekliğinden tutun, dağıtım olanaklarının kısıtlılığına ve kitap tanıtımları için bütçe ayırmanın zorluklarına ilişkin herkes bir şeyler söyler durur. Yayıncılar satışların düşüklüğünden, tahsilatın geç yapılmasından ve üretim girdilerinin yüksekliğinden yakınır; kitapçı ya da dağıtımcılar "Vallahi yaprak kımıldamıyor" der; okurlar hep kitap fiyatlarının yüksekliğinden şikâyetçidir; yazar ve çevirmenler telif oranlarının düşüklüğü ve ödemelerin düzensizliği nedeniyle mutsuzdur. Bütün bunlara rağmen yine bu toz duman içinde yayıncılık, sürekli geri adımlar atsa da bir şekilde kervanı yürütmeyi başardı. Ne var ki artık deniz bitmese bile sular iyice çekilmek üzere gibi görünüyor.
Resmi otoritenin bu ülkede işleri nereden nerelere getirdiğini uzun uzun anlatmaya gerek yok. Kâğıt üretimine art arda darbeler indirip sonunda yayıncılık sektörünü ithal kağıda mahkûm eden politikaların uzun vadede geldiği katastrofik noktayı hep birlikte izliyoruz. Döviz kurlarında son dört yılda yaşanan çalkantılı süreç, sadece kâğıdı değil, kitap üretimindeki birçok girdiyi zor temin edilen ve son derece pahalı bir hale getirdi. Bu yüzden, geçtiğimiz sonbahardan beri yayınevlerinin önemli bölümü kitap basımını hatırı sayılır oranda azalttılar, hatta bazıları tamamen durdurdu.
Diğer yandan dağıtım ve satış olanakları, yine makro politikalar sonucu ortaya çıkan tekelleşmeyle, gittikçe daralıyor. Zincir mağazaların tekel konumu, hem yayıncıların hem de dağıtımcıların önüne ciddi bir bariyer olarak dikilmeye başladı artık. Bağımsız kitapçıların hızla azaldığını fark etmeyen yoktur herhalde. Bir kitabın ne kadar satabileceğiyle ilgili tüm hesaplar, piyasaya egemen olmuş zincirlerin onu nasıl ve ne kadar sergileyeceği konusunda düğümlenip kalıyor. Yazarın, çevirmenin, editörün, redaktörün, grafikerin onca emek verip yayına hazır hale getirdiği kitaplar, zincir mağazalarda depolar ya da tezgâh altlarında bekleyip, açılmamış paketler halinde iade edilebiliyor çoğu zaman.
İnternet üzerinden yapılan satışlar elbette olumlu bir faktör ama maliyetlerin yüksekliğine kargo giderleri de eklendiğinde, birtakım özel indirimler yakalanmadığı taktirde okurun satın alma davranışını fazla etkilemiyor. Pandemi dönemindeki kapanma önlemleri nedeniyle online satışlar belli bir süre artmış görünse de, kitapçılardaki satış kaybı düşünüldüğünde tablo yine beklenenin altında rakamlar sergiledi. (Siparişlerin haftalarca bekletildiği ve "stokta yok" denerek iptal edildiği örneklerin çokluğundan söz etmiyorum bile.)
"Sözleşmeler artık "net satış" üzerinden"
Böylesi şartlar altında, az sayıdaki "best-seller" yazar haricinde, bu alana emek veren çoğu kişinin olumsuz koşullar yaşadığını söylemeye gerek yok. Üstelik mevcut ekonomik tablodaki gerileme ve istikrarsızlık, yazar/çevirmen sözleşmelerindeki telif oranlarında da ciddi geri adımlar atılmasına neden oldu, olmaya da devam ediyor. Telifler azalıyor, sözleşmeler artık baskı adedi üzerinden değil "net satış" üzerinden yapılıyor ve kalemiyle hayatını kazanmaya çalışanlar, gelir beklentilerini "kitabın bahtının açık olmasına dua etmeye" endeksliyorlar mecburen.
Başta da söylediğim gibi, olanakların tıkandığı ve mekanizmaların çok da iyi işlemediği böyle bir durumda, "e-kitap" alanına yönelmenin sağlayabileceği olası kolaylıklar üzerine düşünüyorum uzun süredir. Evet, kitaba düşkün çoğu okur gibi ben de onu fiziksel olarak görmek, dokunmak, elimde tutmak isterim. Ama son on yıl içinde kendi satın alma davranışıma baktığımda elektronik kitapların oran olarak yükselmekte olduğunu görüyorum. Üstelik e-kitaplar sadece bu iş için özel üretilmiş okuyucularda değil, bilgisayarda, tablette, hatta akıllı telefonlarda bile rahatlıkla okunabiliyor. Satın almak çok kolay ve çok hızlı; yolculuklardayken ya da gün içinde bir yerlere giderken, yanınızda büyük ve ağır kitaplar taşımak zorunda kalmıyorsunuz. Satın aldığınız kitaplara her yerden ulaşmak ve her zaman okumak mümkün.
Ama dahası da var: E-kitap, yazar ve çevirmenler için kendi emeğine daha fazla sahip çıkma olanağı da sunuyor. Hatta o kadar ki, son dönemdeki platformlar aracılığıyla "yayınevine bağımlılık" durumu bile ortadan kalkabiliyor ve kitabınızı siz satışa hazırlıyor, fiyatını da siz belirliyorsunuz. Kâğıt ve baskı maliyetinin olmadığı bir ortamdan söz ediyoruz (kimi platformlar bir opsiyon olarak "isteğe bağlı baskı" imkânı da sunuyorlar ayrıca.) Böyle bir durumda, telif oranınız hatırı sayılır oranda yükselebiliyor (çoğu platform, satış gelirinin yaklaşık üçte birini alıp, kalanı yazara bırakan bir sistemle çalışıyor) ve dolayısıyla kitapların fiyatları da biraz daha düşük olabiliyor. Evet, tanıtım, kitabı duyurma, okuru yönlendirme sorunları yine var elbette ama basılı kitaplarda da durum çok farklı değil ki.
“E-kitap yeni olanaklara kapı açabilir”
Elektronik materyalin kopyalanabilirliği ve "korsanlık" riskleri nedeniyle bizdeki yayınevleri e-kitap dünyasına kuşkuyla baktılar ve ciddiye almaktan kaçındılar şimdiye dek. Oysa yayınevleri bu tür e-kitap pazarlama platformlarıyla ortak bir sistem oluşturup hem yüksek maliyetlerden kaçmayı hem de yazarlara daha yüksek telif vermeyi sağlayan bir sistem oluşturabilir pekâlâ. Olmadı, dediğim gibi "bağımsız yayımlama" imkânları orada duruyor hâlâ. Dünyada toplam kitap satışlarında giderek payı artmaya başlayan e-kitap, belki bizde de yeni olanaklara kapı açabilir diye düşünüyor ve bu konunun tartışılmasını sağlamayı amaçlıyorum. Biraz konuşalım bakalım, bir yerlere varabilecek miyiz?
